Podczas jesiennych spacerów po parku lub lesie z pewnością zauważyliście, że słyszymy i widzimy coraz mniej ptaków. Jak myślicie?
Gdzie one wszystkie się podziały?
Jak z pewnością wiecie część ptaków, która towarzyszyła nam podczas wiosennych i letnich spacerów, gdy przychodzi jesień odlatuje do ciepłych krajów. No tak ale gdzie są te ciepłe kraje no i dlaczego w ogóle ptaki muszą tam lecieć?
Musicie wiedzieć, że chociaż część ptaków odlatuje z naszego kraju to są i takie ptaki które do nas przylatują tylko i wyłącznie na jesień i zimę ponieważ szukają miejsca gdzie zima nie jest tak surowa.
Dlaczego ptaki odlatują i skąd wiedzą, że już jest pora wylotu do ciepłych krajów?
Ptaki odlatują ponieważ skraca się dzień oraz nadchodzi surowa zima (surowa przynajmniej w założeniu). Podczas zimnych miesięcy ptakom jest trudniej zdobyć dla siebie pożywienie dlatego przenoszą się w miejsca gdzie tego pożywienia jest znacznie więcej, bo zima jest dużo łagodniejsza lub wcale jej nie ma. Ale skąd wiedzą że już jest pora lecieć?
Okazuje się, że na datę wylotu ptaków wpływa kilka rzeczy. Najważniejsza jest oczywiście długość dnia. Im dzień staje się krótszy (a dzieje się tak codziennie od połowy szkolnych wakacji aż do świąt Bożego Narodzenia), tym mniej czasu na zdobywanie jedzenia mają ptaki.
Niska temperatura, jest drugim powodem podróży do cieplejszych krajów. Nie tylko dlatego, że ptakom jest zimno (wiemy dobrze, że ptaki potrafią sobie lepiej lub gorzej radzić sobie w niskich temperaturach – więcej informacji na temat znajdziecie w odcinku „Czy kaczuszkom marzną nóżki”), jednak dzieje się tak ponieważ im zimniej jest na dworze tym mniej jedzenia znajdują ptaki dla siebie i swoich ptasich dzieci. A potrzebują go naprawdę dużo aby siebie ogrzać i wyżywić młode.
Co najbardziej smakuje ptakom?
Są to różnego rodzaju owady (np. komary, pasikoniki, biedronki, gąsienice, oraz cała masa innych stworzonek) oraz owoce i nasiona roślin. Nasiona i owce latem i jesienią opadają na ziemię i są przykrywane liśćmi i śniegiem co utrudnia odnajdywanie ich ptakom. Mówiąc krótko w ptasiej spiżarni jest coraz to mniej jedzenia a tylko niektóre z nich potrafią robić zapasy na zimę.
Przygotowania do podróży
Naukowcy i obserwatorzy ptasiego życia (nazywani ornitologami) wciąż badają co jeszcze decyduje o dokładnym terminie odlotów poszczególnych ptaków. Zupełnie niedawno odkryli oni, że ptaki przed odlotem piją więcej wody (ponieważ podczas podróży nie może im jej zabraknąć w organizmie, choć ptaki potrafią podobnie jak wielbłądy otrzymywać wodę ze zgromadzonego wcześniej tłuszczu), oraz zmniejszają swoje organy wewnętrzne (poza płucami, sercem i mózgiem). A jeden organ nawet powiększają (choć może nie wszystkie ptaki) nawet o 1/3 = tym organem jest serce – to dzięki temu zyskują fenomenalną wytrzymałość.
Na przykład gęsi podczas lotu serce bije 328 razy na minutę a gdy siedzi spokojnie na ziemi tylko 70 razy na minutę. Fantastyczne prawda? Tylko dlaczego ptaki zmniejszają swoje organy wewnętrzne? Aby stać się lżejszymi. Podczas tak długiej podróży „dźwiganie ze sobą” zbędnego ciężaru jest zupełnie niepotrzebne, tym bardziej że przed wylotem ptaki odkładają jak najwięcej tłuszczu aby mieć z czego czerpać energię podczas lotu.
Jeśli nie wierzycie, że nawet najdrobniejszy ciężar z czasem może być nie do uniesienia?
Zróbmy mini eksperyment. Nalejcie do kubeczka wodę. Teraz weźcie go w jedną rękę i wyciągnijcie ją przed siebie tak aby kubek był na wysokości oczu a ręka zupełnie wyprostowana. Trzymajcie tak licząc do dziesięciu. Łatwe prawda? A teraz powtórzcie eksperyment ale liczcie do stu. Dużo trudniejsze prawda?
Dzieje się tak ponieważ nasze mięśnie łatwo unoszą ciężary na chwilę, a jeśli muszą być napięte przez cały czas to szybko się męczą.
Bardzo ważna dla ptaków i terminu ich odlotu jest również obserwacja pogody.
Gdyby ptaki wyleciały podczas silnych przeciwnych wiatrów i opadów deszczu również straciłyby za dużo siły na walkę ze złą pogodą. Dlatego ptaki bacznie obserwują pogodę i starają się wylecieć przy jak najbardziej sprzyjającej aurze.
A zastanawialiście się skąd ptaki wiedzą dokąd mają lecieć?
To wciąż jest nierozwiązaną zagadką ptasiego rodu. Właśnie gdy słuchacie tego opowiadania, naukowcy próbują rozwiązać tę zagadkę. Umieszczają na plecach dużych ptaków ultralekkie nadajniki z bateriami słonecznymi, nadajniki te pozwalają naukowcom sprawdzać gdzie znajdują się w danej chwili ptaki.
Dzięki tej wiedzy mogą prowadzić różne eksperymenty a na ich podstawie wyciągać wnioski i rozwiązywać ptasie zagadki.
Wiemy z całą pewnością, że ptaki lecące w dzień orientują się w terenie na podstawie wysokości słońca, z której strony padają promienie słoneczne, rozpoznają charakterystyczne punkty terenu nad którą lecą. Ptaki lecące nocą, orientują się w terenie dzięki gwiazdom.
Dodatkowo ptaki mają niesamowitą umiejętność wyczuwania pola magnetycznego ziemi. Dzieje się tak dzięki kryształkom magnetytu umieszczonymi w dziobie ptaka. Tak w dziobie!
Choć wydaje się, że dziób ptaka jest twardy i nie czuły, to są ptaki które na dziobie mają nawet kubki smakowe (na przykład kaczka krzyżówka), czyli mogą nim wyczuć podstawowe rodzaje smaków: gorzki, słodki, kwaśny i słony. Dzięki kryształkom magnetytu zwierzęta wyczuwają kierunek w którym mają lecieć nawet w nocy. Jednak to nie wszystko.
Ptasi kompas umieszczony jest również w oku.
Odkryto, że Rudzik (piękny mały ptaszek mieszkający również w Polsce) „widzi” kierunki świata. Nie wygląda to tak jak na naszych telefonach komórkowych gdzie w nawigacji satelitarnej widzimy zieloną strzałkę pokazującą w którą stronę mamy iść lub jechać samochodem. Jednak Rudzik widzi lekko zmieniony obraz – obraz w zależności od kierunku świata w którym patrzy pokryty jest różnymi kształtami cienia. Ostatnim odkrytym mechanizmem nawigacji są infradźwięki. Tylko co to jest?
To są dźwięki niesłyszalne dla naszego ucha. Z pewnością widzieliście lub macie specjalne gwizdki dla psów. Są one tak zrobione, że dmuchając z nich z całych sił nie słyszymy dźwięku lecz nasz czworonożny przyjaciel doskonale go słyszy nawet z bardzo dalekich odległości i przybiega do nas z powrotem na jego dźwięk.
Tą niesamowitą właściwość dźwięku wykorzystują ptaki lecące na bardzo dużych wysokościach skąd nie widać terenu nad którym lecą lub gdy jest pochmurne niebo.
A jak właściwie wysoko potrafią latać ptaki podczas swoich podróży?
Żurawie dzięki umiejętności szybowania potrafią latać na wysokości 10 tysięcy metrów czyli aż 10 kilometrów. Dobrze nam znane bociany latają na wysokości około 5 tysięcy metrów. Właśnie dlatego rejsowe samoloty latają na wysokościach powyżej 11 tysięcy metrów aby uniknąć zderzenia z dużymi ptakami.
Skąd się biorą infradźwięki? Powstają na przykład dzięki trzęsieniom ziemi, wybuchom wulkanów, lawinom, głębokim falom morskim. Następnie takie infradźwięki odbijają się od różnych przeszkód np. gór, budynków itp., tworząc dźwiękową mapę terenu która jest słyszana przez ptaki.
Jak widzicie ptaki mają bardzo dużo sposobów aby nie zgubić się podczas swoich podróży.
A czy wiecie dokąd latają ptaki?
Naukowcy wyliczyli, że patki najczęściej pokonują drogę długości 3 tysięcy kilometrów. Tylko jak to jest daleko? Aby trochę przybliżyć Wam tą odległość możemy powiedzieć, że ptaki przelatują drogę równą 5 szerokościom Polski.
Jeden kilometr to około tysiąc długich kroków dorosłego człowieka. Dla dziecka jeden długi krok dorosłego to odległość 2-3 kroków – bo mają krótsze nóżki. Spróbujcie zrobić trzy korki. Udało się? Super właśnie pokonaliście odległość 1 metra a takich metrów w kilometrze jest aż tysiąc. Idąc w szybkim tempie możeście przejść jeden kilometr w około półgodziny.
Czyli ptaki lecąc aż 3 tysiące kilometrów pokonują drogę która zajęłaby nam 2 miesiące ciągłego marszu bez snu jedzenia czy odpoczynku.
A są w ptasim rodzie rekordziści (rybitwa popielata) latająca na odległość nawet 20-30 tysięcy kilometrów i to dwa razy do roku.
Często ptaki nie mają możliwości odpoczywania podczas swoich wędrówek.
Dlatego nauczyły się odpoczywać w trakcie lotu. Są to 7-9 sekundowe drzemki oraz umiejętność wyłączenia na jakiś czas połowy swojego mózgu. Jedna połówka mózgu pracuje a druga w tym czasie śpi.
Są ptaki które tą umiejętność opanowały tak doskonale, że spędzają nawet 2 lata w ciągłym locie – są nimi troszkę podobne do jaskółek – jerzyki, żyjące również w Polsce.
Z pewnością widzieliście jak duże ptaki leciały ustawiając się podczas lotu w coś co mogło przypominać kształtem literkę V prawda?
Taki szyk lotu nazywamy ptasim kluczem. Wiecie jednak dlaczego ptaki tak robią? Pierzaści lotnicy doskonale znają się na aerodynamice. Jest to nauka zajmująca się ruchem powietrza. Pierwszy ptak w kluczu rozcina swoim dziobem i skrzydłami powietrze które rozcięte rozchodzi się w kształcie literki V dzięki temu na bokach tej literki innym ptakom lżej się leci bo nie muszą już rozcinać samodzielnie powietrza.
Taki przewodnik klucza często jest zmieniany ponieważ takie rozcinanie powietrza jest bardzo męczące.
Mówimy że celem podróży dla ptaków są ciepłe kraje. Choć bardziej celniej byłoby powiedzieć że są to kraje cieplejsze niż nasz. Ponieważ część ptaków odlatuje na południe i zachód Europy, gdzie zima wciąż jest jednak dużo łagodniejsza. A część ptaków odlatuje do prawdziwie ciepłych krajów – głównie do Afryki (np. bociany). Choć celem wędrówek mogą być również Indie, Bliski wschód i ameryk południowa.
A zastanawialiście się dlaczego ptaki będąc w ciepłych krajach w ogóle z nich odlatują?
Odpowiedź jest prosta. Afrykańska zima jest dla naszych ptaków bardzo przyjaznym czasem, jest to pora deszczowa, o umiarkowanej nie za wysokiej temperaturze powietrza. Jednak gdy nastaje Afrykańskie lato, ubogie w wodę z temperaturami powietrza powyżej 30 kilku stopni a czasem nawet z temperaturą 40-50 stopni.
Takie warunki nie pozwalałyby na złożenie jajek i wychowanie potomstwa. Więc ptaki szukają miejsc chłodniejszych i bogatych w wodę oraz jedzenie. Wracają do nas!
Wiecie że w ubiegłym wieku wędrujące ptaki były źródłem niejednego alarmu dla wojska? Przelatujące chmary ptaków były często mylone przez radary z atakiem kosmitów. Serio!
Zróbmy eksperyment. Odkręćcie kran z wodą w kuchni lub łazience. Podłóżcie pod niego swój palec woda rozdzieliła się na dwa strumyki które przypominają odwróconą do góry nogami literkę V prawda? Teraz drugą ręką dotknijcie poszczególnych strumyków wody.
Tak właśnie formują się ptasie klucze. Płynąca z kranu woda to pędzące powietrze a nasz palec to dziób i skrzydła ptaka. Pusta przestrzeń pod naszym palcem oraz dwa strumyki to właśnie rozcięte powietrze. Jak z pewnością czujecie płynąca woda spadając na wasz palec powoduje nacisk a pod palcem oraz w rozciętych strumykach wody nacisku już nie ma lub jest dużo mniejszy. Tę zależność wykorzystują ptaki podczas swoich wędrówek – potrzebują dużo mniej energii na podróżowanie.
Jeśli chcecie możecie zrobić również drugi eksperyment. Załóżcie pusty plecak i spróbujcie pochodzić z nim przez 5 minut. Nie zauważyliście że go macie na plecach prawda? A teraz włóżcie do niego butelkę z wodą i dwa jabłka i przejdziecie tą samą drogę co z pustym plecakiem. Czujecie różnicę. No pewnie że tak! A gdybyście przeszli z wodą i jabłkiem 3 tysiące kilometrów to mogłoby się okazać że dźwigaliście w plecaku ciężar równy wadze małego słonia.
Rzeczowy artykuł. Dziękuje.